ΟΜΑΔΑ ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ

Η Εκκλησία βρίσκεται στην ανατολική άκρη της κεντρικής πλατείας του Παλαιού Ηρακλείου, η οποία με το πράσινο που διαθέτει, με τη νέα της διαρρύθμιση και ανάπλαση και προπάντων με την ενοποίησή της με την πλατεία του Αγίου Λουκά σε ένα ενιαίο

χώρο αναψυχής αποτελεί την πιο όμορφη γωνιά του Ηρακλείου. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι και μετά την ανακαίνισή της και τη διεύρυνσή της διατήρησε με σχολαστικότητα το βυζαντινό της ρυθμό, μόνο που αυτή τη φορά πήρε το σχήμα ''τρουλλαίου σταυροειδούς ναού'', πράγμα που εσωτερικά γίνεται εντυπωσιακότερο με την παραδοσιακή αγιογράφησή της και κυρίως με το μέρος εκείνο των αγιογραφιών του Κόντογλου. Πέρα από τις εικονιζόμενες αγιογραφίες του μεγάλου μας αγιογράφου Φώτη  Κόντογλου , υπάρχουν αδιάσειστες μαρτυρίες ακόμη και ανθρώπων της εποχής (1958) στο χώρο, ότι το πλείστον των αγιογραφιών του Αγίου Γεωργίου έχει συντελεστεί από τον ίδιο και ομάδα μαθητών της σχολής του. Για την ακρίβεια πίσω απο το προσκυνητάρι υπάρχουν τα αγιογραφημένα ''θεοφάνεια'' η δεσποτική εικόνα της βαπτίσεως αλλά και οι εικόνες του τεμπλού με τον Χριστό,τον Πρόδρομο, την Παναγία και τον Άγιο Γεώργιο, ειναι ολα δια χειρός Φώτη Κόντογλου. Εδω να αναφέρω πως ο ιερέας του ναού μου είπε πως υπάρχουν κάποιες φήμες που λένε ότι οι πραγματικές αγιογραφίες έχουν καλυφθεί απο μουσαμά!

Ποιός ήταν όμως ο Φώτης Κόντογλου;

Ο Φώτης Κόντογλου (πραγματικό όνομα Φώτιος Αποστολέλης: Αϊβαλί Μικράς Ασίας, 8 Νοεμβρίου 1895 – Αθήνα, 13 Ιουλίου 1965) ήταν έλληνας λογοτέχνης και ζωγράφος. Αναζήτησε την «ελληνικότητα», δηλαδή μία αυθεντική έκφραση, επιστρέφοντας στην ελληνική παράδοση, τόσο στο λογοτεχνικό όσο και στο ζωγραφικό του έργο. Είχε ακόμα σημαντικότατη συμβολή στον χώρο της βυζαντινής εικονογραφίας. Σήμερα θεωρείται ως ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της «Γενιάς του Τριάντα». Μαθητές του ήταν ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Νίκος Εγγονόπουλος, κ.ά.

Επιστρέφουμε στην ιστορική αναδρόμη του ιερού ναού  Αγίου Γεωργίου.

Στην αρχαιότητα εκεί που βρίσκεται το σημερινό Ηράκλειο υπήρχε ο αρχαίος Δήμος Ηφαιστιάδων(ή Ιφιστία), ο οποίος άνηκε στην Ακαμαντίδα φυλή. Η φυλή αυτή έλαβε το όνομα της από τον Ακάμαντα γιό του Θησέα. Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει ότι στην περιοχή ο Πλάτωνας είχε στην κατοχή του ένα μεγάλο κτήμα.

Στη Ρωμαϊκή εποχή υπήρχε ένα Ρωμαϊκό αγρόκτημα (λατιφούντιο) στο Άνω Ηράκλειο.

Απόδειξη είναι τα πηγαδάκια που υπήρχαν γύρω από την οδό Αγίου Γεωργίου που τα χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι στα αγροκτήματά τους για να αποθηκεύουν και να ψήχουν τους καρπούς.

Τα πηγαδάκια αυτά ήταν κιούπια θαμμένα στη γη χωρητικότητας 400 λίτρων κτισμένα από τούβλα με άριστη επικάλυψη ποταμίσιας άμμου.

Οι Αρβανίτες κάτοικοι του Αρακλίου τα χρησιμοποιούσαν με σκοπό να  κρύβουν από τους Τούρκους, σιτάρι, κριθάρι, και γενικά τα προϊόντα τους. Οι Βαυαροί πίστευαν, λανθασμένα, ότι τα κιούπια τα είχαν φτιάξει οι Αρβανίτες.

Στα Οθωμανικά χρόνια, γύρω στo 1730 με 1773,μια οικογένεια χαλκοματάδων έκτισε το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου(ιδιωτικό ξωκκλήσι), στο σημείο που βρισκόταν το αρχαίο ιερό του Ηρακλή (Ο ναός αυτός αναφέρεται και από τον Παυσανία.), με υλικά από αυτό για να καθαγιαστεί όπως πίστευαν, ενω άλλες πηγές λένε οτι ήταν  ιερό του Ηφαίστου ή της Άρτεμις . Μέχρι την επανάσταση του ’21 οι ντόπιοι Αρβανίτες απόγονοι των κολλήγων του κτήματος του Χατζή Αλή Χασεκή (Βοτανικός κήπος) ονόμαζαν την περιοχή Αράκλι και ζούσαν στο Άνω Ηράκλειο γύρω στους 70 ανθρώπους ασχολούμενοι με την κτηνοτροφία. Το ’21 λόγω των συρράξεων οι κάτοικοι εγκατέλειψαν την περιοχή.

Όταν ο βασιλιάς Όθων ήρθε στην Ελλάδα το 1832 διάλεξε το Ηράκλειο για να αποκαταστήσει τη συνοδεία του (κάπου 30 οικογένειες, οι περισσότεροι αγρότες και άλλα επαγγέλματα για τις ανάγκες του τόπου). Η έκταση που παραχώρησε το κράτος για τον οικισμό ήταν οριοθετημένη από το ρέμα των Κουκουβαούνων, σημερινή Μεταμόρφωση, ως το ρέμα του Αγίου Γεωργίου. Μετά το τέλος του έργου έπρεπε να γίνουν και τείχη για την ασφάλεια των κατοίκων. Έχτισαν τα τείχη. Στην ανατολική πλευρά, όπου βρισκόταν το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου, σταμάτησαν για να συμβουλευθούν το παλάτι. Ψηλά από το νεκροταφείο κατέβαινε ένα ρέμα με πολύ νερό που έβρεχε και έτρωγε τα θεμέλια της εκκλησίας. Ήρθε ο ίδιος ο βασιλιάς Όθων με την ακολουθία του. Να πάρουν την εκκλησία μέσα από τα τείχη, θα δημιουργούνταν πρόβλημα γιατί υπήρχε διαφορά θρησκεύματος. Να την αφήσουν έξω, θα καταστρεφόταν. Με διαταγή του βασιλιά Όθωνα, κάπου πέντε μέτρα από την επάνω πλευρά και περίπου πέντε από την κάτω, μπροστά στον Άγιο Γεώργιο, έβαλαν αποχετευτικούς αγωγούς και έκαναν τα απαραίτητα έργα για τη συντήρηση του Ιερού Ναού. Όταν ήρθε ο βασιλιάς Όθων και είδε τε έργα είπε: ''Από την ανατολική πλευρά δεν θα γίνουν τείχη. Θα μας φυλάει ο Άγιος Γεώργιος''. Το Ηράκλειο το πάτησαν, το έκλεψαν πολλές φορές, ποτέ όμως από την πλευρά του Αγίου Γεωργίου. Οι κάτοικοι τον σέβονταν, τον φοβούνταν πολύ τον Άγιο Γεώργιο. Όταν αρρώσταινε κάποιος πήγαιναν και του άναβαν τα καντήλια. Όταν αρρώσταινε άλογο έπαιρναν βαμβακερή κλωστή, έζωναν την εκκλησία γύρω-γύρω. Το μάζευαν με μεγάλη ευλάβεια και το έβαζαν στο κεφάλι του αλόγου λέγοντας προσευχές.

Η βασική κτιριακή μεταβολή συντελέστηκε στις αρχές του αιώνα μας, ενώ οι προσθήκες και οι διάφορες προσαρμογές τελείωσαν πριν μερικά χρόνια . Για την ακρίβεια το 1955 επεκτείνεται το ιερό βήμα και το ξωκκλησι παίρνει τήν μορφή που έχει σήμερα.

Τέλος να αναφέρω πως ο ναός έχει ανακηρυχθεί μεταβυζαντινό μνημείο απο το υπουργείο πολιτισμού.

Δυστυχώς οσο αφορά το ιερό του Ηρακλή, το μοναδικό τμήμα του Ναού που εχει σωθεί , είναι ενας κίονας με την βάση και το κιονόκρανο κορινθιακού ρυθμού.

Η κατασκευή νέου ανισόπεδου κόμβου στον Σταυρό Αγίας Παρασκευής και η ανάγκη διαπλάτυνσης της λεωφόρου Μεσογείων στο ύψος του ναού της Αγίας Θέκλας, οδήγησαν στην ανάγκη μετακίνησης του ναού περί τα 11.50μ. βορειότερα. Προηγήθηκε διεξοδική ανασκαφική έρευνα βόρεια και ανατολικά του μνημείου, στο χώρο της νέας του θέσης, διερευνήθηκε το εσωτερικό του, ενώ παράλληλα με τις εργασίες περίδεσης του ναού και την τελική μετακίνηση του, η έρευνα επεκτάθηκε δυτικά του ναού και αργότερα στο χώρο θεμελίωσής του.
   
Η ανασκαφική έρευνα διενεργήθηκε υπό την εποπτεία της 1ης ΕΒΑ και με χρηματοδότηση του ΥΠΕΧΩΔΕ και της Κοινοπραξίας «Αττική Οδός», από τον Οκτώβριο του 2001 μέχρι το Νοέμβριο του 2002, σε χώρο έκτασης 900 τ.μ. Την ανασκαφή επέβλεψε η αρχαιολόγος της 1 ης ΕΒΑ Αικατερίνη Παντελίδου και συνεργάσθηκαν αρχικά η αρχαιολόγος Ειρήνη Σκιαδαρέση και στη συνέχεια η αρχαιολόγος Ελευθερία Ζαγκουδάκη.

 

Ο ναός σχετίζεται με τη Μονή του Αγίου Ιωάννου Κυνηγού, σημαντικό μοναστικό κέντρο σε πρόβουνο της δυτικής πλευράς του Υμηπού, το καθολικό της οποίας ανάγεται στις αρχές του 13ου αϊ. Αυτό συνάγεται από το οδόσημο που τοποθετήθηκε το 1238 βόρεια της λεωφόρου Μεσογείων (σημερινή οδός Αγίας Θέκλας) για να σηματοδοτήσει τη σύνδεση της πεδιάδας των Αθηνών με την πεδιάδα των Μεσογείων.

 
Πρόκειται για το κιόνιο του μοναχού Νεοφύτου, αρράβδωτο κίονα από πεντελικό μάρμαρο, σωζόμενου ύψους 3,45μ. και διαμέτρου 0.48μ., που κατέληγε σε σύμφυτο σταυρό, ο οποίος δεν σώζεται, και φέρει εγχάρακτη επιγραφή και χρονολογία 1238.

Ζητείς μαθήν όδιτα τόνδε τον τρόπον
αρχήν αποσκόπευσον αυτού καί τέλος. Και τις ο τούτον τερματώσας εκ πόθου;
Νεόφυτος τούνομα λάτρης Κυρίου
                                                 αίτησον αύτώ ψυχικήν σωτηρίαν,
                                                 όστις ποτ' αν ή καί παριών ενθάδε

Ο Νεόφυτος Φιλόσοφος αναφέρεται στην επιστολή του Μητροπολίτη των Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη, το 1209 ως διάδοχος του μοναχού Λουκά, ηγουμένου της Μονής του Αγίου Ιωάννου Κυνηγού των Φιλοσόφων.

Στο χάρτη των E. Curtius και J. Kaupert (1881), ο ναός της Αγ. Θέκλας χαρακτηρίζεται ως «ερείπια παρεκκλησίου» (Ruine einer Kapelle), προσδιορίζεται η αρχική θέση του κιονίου του Νεοφύτου ως «κίονας με βυζαντινή επιγραφή» (Saule mit byzant, Inschrift) και η Μονή του Αγίου Ιωάννου Κυνηγού ως «εγκαταλελειμμένη μονή» (Verlassenes Kloster) (σχέδιο 2)

Ο ναός της Αγίας Θέκλας, κηρυγμένος ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, μεταβυζαντινών χρόνων και χρονολογημένος από τον Αναστάσιο Ορλάνδο στο 16ο - 17ο αι, παραδόθηκε στις μέρες μας με τη μορφή μονόκλιτης, ξυλόστεγης βασιλικής, τετράγωνης κάτοψης, διαστάσεων 6Χ6.20μ. με μεγάλη ημικυκλική αψίδα ανατολικά. Κατά τις ερευνητικές εργασίες προέκυψαν νέα δεδομένο για τον αρχιτεκτονικό τύπο του ναού, ο οποίος διαπιστώθηκε ότι αρχικά ήταν σταυροειδής εγγεγραμμενος με τρούλο, απλός τετρακιόνιος, και χρονολογείται στο γύρισμα του 12ου προς τον 13ο αι. Το στοιχείο που οδηγεί σ' αυτό το συμπέρασμα είναι δύο ορύγματα στην κιμηλιά, που αποκαλύφθηκαν στο εσωτερικό του ναού, δυτικά και στον άξονα των δύο εντοιχισμένων στο τέμπλο κιόνων, οι οποίοι θεμελιώνονται σε αντίστοιχα ορύγματα χωρίς παρεμβολή θεμελίου. Στη χρονολόγηση του συνηγορεί η τοιχοποιία του κατά το ατελές ψευδοπλινθο-περίκλειστο σύστημα, με διπλές ή μονές οριζόντιες σειρές πλίνθων και χρήση μεγάλων λιθοπλίνθων που μιμούνται ορθοστάτες στις γωνίες, καθώς και η μορφή των παραθύρων. Το παράθυρο της αψίδας του Ιερού Βήματος, μονόλοβο, περιβάλλεται με πλίνθινο τόξο που φθάνει μέχρι το μέσον του ύψους του, το παράθυρο της νότιας όψης, αρχικά δίλοβο, που περικλείεται από ευρύτερο πλίνθινο τόξο, μετατράπηκε σε μονόλοβο, και επιστέφεται με χαμηλωμένο τόξο από συμπαγείς πλίνθους, χαρακτηριστική επέμβαση του τέλους του 19ου αι. Συγχρόνως έγιναν και εκτεταμένες συμπληρώσεις με αμελή τοιχοποιία από μικρούς λίθους και πλίνθους, που διακρίνονται σαφώς στις όψεις, κυρίως στη δυτική και στην ανατολική, οτα άνω τμήματα των τοίχων και στα περιθυρώματα. Η βόρεια θύρα του ναού διανοίχθηκε σχετικά πρόσφατα, όπως προκύπτει από τη χρήση διάτρητων πλίνθων στους λαμπάδες, ενώ από μετρήσεις συμπεραίνουμε ότι τη θέση της καταλάμβανε πεσσόμορφο αρχιτεκτονικό μέλος, που εκτίθεται στον αύλειο χώρο. Το είδος της επέμβασης στο νότιο παράθυρο οδηγεί στο συμπέρεσμα ότι ο ναός της Αγίας Θέκλας επισκευάσθηκε μετά την καταγραφή του, ως ερείπιο, από τους E. Curtius και J. Kaupert το 1881 και μετατράπηκε σε μονόκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, τύπο απλούστερο αρχιτεκτονικά από τον αρχικό στραυοειδή τρουλαίο. Στον αύλειο χώρο του ναού είχαν συγκεντρωθεί από παλαιότερα spolia παλαιοχριστιανικών χρόνων. Μετά την αφαίρεση των νεωτερικών εξωτερικών και εσωτερικών επιχρισμάτων του ναού, καθώς και του δαπέδου από τσιμεντοπλακίδια, ήλθε στο φως το αρχικό δάπεδο, που σώζεται μόνο στο Ιερό Βήμα, ενώ κατάλοιπα υποστρώματος του εντοπίστηκαν στη νοτιοδυτική και νοτιοανατολική γωνία του κυρίως ναού. Αποτελείται ημικατεργασμένες μαρμάρινες ορθογώνιες πλάκες χωρίς συγκεκριμένη διάταξη, συμπληρώσεις από πλίνθους και τμήματα παλαιοχριστιανικών θωρακίων σε δεύτερη χρήση, με αξιολογότερο τμήμα θωρακίου του 5ου αι, που είχε τοποθετηθεί ανεστραμμένο στην όψη του σώζεται τμήμα ανάγλυφης διακόσμησης σταυρού εγγεγραμμένου σε κύκλο. Το κατώφλι της Ωραίας Πύλης αποτελείται από δύο μεγάλους κατεργασμένους μαρμάρινους δόμους.

 Το κατώφλι της Πρόθεσης αποτελείται από το άνω τμήμα επιτύμβιας στήλης κλασσικών χρόνων με την επιγραφή ΠΥΘΟΚΛΗΣ. Επιθήματα παλαιοχριστιανικών χρόνων σε δεύτερη χρήση στέφουν τους εντοιχισμένους στο τέμπλο ανατολικούς κίονες του ναού, ενώ η Αγία Τράπεζα αποτελείται από τμήμα ιωνικού κίονα και επίθημα παλαιοχριστιανικών χρόνων. Στο χώρο βόρεια και βορειοδυτικά του ναού εντοπίσθηκε εκτεταμένο νεκροταφείο χριστιανικών χρόνων με ενδείξεις χρήσης του σε τρεις τουλάχιστον φάσεις. Αποκαλύφθηκαν συνολικά είκοσι τάφοι. Στην πρωιμότερη εντάσσονται τρεις πλινθόκτιστοι κιβωτιόσχημοι τάφοι, ένας εκ των οποίων  έσωζε μικρό τμήμα της εκφορικής στέγασης και κεραμίδα ως προσκεφάλαιο του νεκρού. Δυστυχώς η διερεύνηση τους, καθώς και οι τρεις βρέθηκαν ακάλυπτοι και κενοί, δεν έφερε στο φως στοιχεία που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στη χρονολόγηση τους ειδικότερα οι τάφοι  καταστράφηκαν κατά το μεγαλύτερο τμήμα τους από σύγχρονο όρυγμα για την τοποθέτηση αγωγού της ΔΕΗ.

Την κοιμητηριακή χρήση του χώρου συμπληρώνουν επτά λακκοειδείς τάφοι, τρεις επιφανειακές ταφές, ένας πλινθόκτιστος ελλειψοειδής, ένας κτιστός κιβωτιόσχημος  με ενδείξεις ανακομιδής τριών ταφών, στα νότια της εισόδου του ναού, και σε επαφή με τη θεμελίωσή του, και τρεις καλυβίτες. Όλοι οι τάφοι, με εξαίρεση τους καλυβίτες, βρέθηκαν παραβιασμένοι και χωρίς την κάλυψη τους. Η διερεύνηση τους απέδωσε ελάχιστα στοιχεία που θα μπορούσαν να συμβάλουν στη χρονολόγηση τους. Πλουσιότερα ήταν τα ευρήματα από τον επιφανειακό τάφο, που συμπεριλάμβαναν δύο λεπτά χάλκινα ενώτια υστεροβυζαντινών χρόνων, εκ των οποίων το ένα στρεπτό, ένα χάλκινο κρινάνθεμο εποχής φραγκοκρατίας με δακτύλιο ανάρτησης, διακοσμητικό στοιχείο, και δύο ανώνυμες φόλλεις μεσοβυζανπνής περιόδου (969-1081), με οπή στην παρυφή, για την ανάρτηση τους σαν ενώτια ή σε περιδέραιο, γεγονός που συνηγορεί υπέρ της τοποθέτησης της ταφής σε αρκετά μεταγενέστερη των νομισμάτων φάση, καθώς η χρήση τους ως κοσμημάτων θα πρέπει να προέκυψε μετά την κατάργηση της κυκλοφορίας τους, που διαρκούσε πολλές δεκαετίες μετά το χρόνο κοπής τους.

    

Τα υπόλοιπα ευρήματα που συλλέχθηκαν από το εσωτερικό, των τάφων περιλαμβάνουν ένα σιδερένιο έλασμα από τον τάφο Τ16, τμήμα χάλκινου σταυρού με οπές στα άκρα των κεραιών, πιθανότατα από τη διακόσμηση του κιβωρίου, από τον τάφο Τ15 νότια της εισόδου του ναού, τμήμα σταμνίου 13ου αιώνα που κάλυπτε το κρανίο του νεκρού του τάφου 2, και ένα πολύ φθαρμένο μισό τεταρτηρό του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180), άγνωστης ελλαδικής κοπής, από το εσωτερικό του τάφου Τ19. Το συγκεκριμένο νόμισμα συνιστά και το μοναδικό ασφαλές στοιχείο χρονολόγησης, καθώς ο τάφος είναι ένας από τους τρεις που βρέθηκαν σφραγισμένοι, και ανάγεται στη δεύτερη φάση χρήσης του νεκροταφείου στα τέλη του 12ου, αρχές 13ου αι.

Τέλος, εντοπίσθηκαν και δύο σύγχρονες ταφές (Τ8, Τ20) απευθείας, στο χώμα, που ταυτίζονται με ταφές ανταρτών κατά την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής, οπότε ο περιβάλλων χώρος της Αγίας Θέκλας είχε μετατραπεί σε κοιμητήριο. Οι συγκεκριμένες ταφές είναι οι μόνες που παρέμειναν στο χώρο μετά την εκταφή των υπολοίπων κατά τη δεκαετία του 1960. Πρόσφατα τα οστά αναζητήθηκαν από τους οικείους τους στους οποίους και παραδόθηκαν.

   
Βόρεια του ναού αποκαλύφθηκε κοίτη ρέματος που διέτρεχε το χώρο με κατεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και κατέληγε ανατολικά του ναού στη σημερινή λεωφόρο Μεσογείων. Δύο λιθόκτιστα τοιχία (Τχ1 και Τχ2) που διαμορφώνουν γωνία κατασκευάζονται κάθετα στο ρέμα όταν αυτό στερεύει και ορίζουν χώρο με εκτεταμένο λιθόστρωτο (εικ.7) που προφανώς είχε διαμορφωθεί με σκοπό την εξομάλυνση - εξυγίανση της παλαιάς κοίτης, κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, όπως μαρτυρούν τρία ασημοχάλκινα δηνάρια - τορνήσια και ένα χάλκινο νόμισμα Κορίνθου άγνωστης ονομασίας, του Γουλιέλμου Β' Βιλλεαρδουίνου, χρονολογούμενα από το 1258 έως το 1278, που βρέθηκαν στο χώρο.  Σήμερα το λιθόστρωτο έχει μερικώς καταστραφεί από τη διέλευση σύγχρονου αγωγού ύδρευσης.

Δυτικά του ναού αποκαλύφθηκε αποθηκευτικός χώρος αγροτικών προϊόντων, σχετιζόμενος με το ναό. Συγκεκριμένα αποκαλύφθηκε κτιστή πιθόσχημη δεξαμενή μεγάλων διαστάσεων και εξαιρετικά επιμελημένης κατασκευής με περιχείλωμα από αργούς λίθους, η οποία βρέθηκε καλυμμένη, αλλά κενή στο εσωτερικό, καθώς και οκτώ αποθηκευτικοί πίθοι, επτά από τους οποίους εντοπίσθηκαν στο χώρο δυτικά  και ένας  στο χώρο βόρεια του ναού. Όλοι ήταν εμπηγμένοι σε ισχυρό κονίαμα και έφεραν εξωτερικά επικολλημένα κεραμεικά θραύσματα για την ενίσχυση ,των τοιχωμάτων τους με εξαίρεση ένα μικρό πίθο σφαιρικού σχήματος, περιμετρικά από το στόμιο του οποίου ο χώρος είχε διαμορφωθεί με επίστρωση κονιάματος και αργούς λίθους. Η χρήση του χώρου , ως αποθηκευτικού συγκροτήματος αγροτικών προϊόντων τουλάχιστον κατά τον 12ο - 14ο αιώνα προκύπτει από τα ανασκαφικά δεδομένα. Η εικόνα ενισχύεται από τη χρήση εφυαλωμένων οστράκων στα τοιχώματα του αποθηκευτικού πίθου , ο οποίος βρέθηκε σε κακή κατάσταση διατήρησης. Πρόκειται για δύο θραύσματα πινακίων που σώζουν τμήμα παράστασης λαγού σε μετάλλιο , αποδιδόμενα με την επιπεδόγλυφη τεχνική, χρονολογούμενα στο Β΄ μισό του 12ου - αρχές 13ου αιώνα, και ένα θραύσμα με αδρεγχάρακτη διακόσμηση πλοχμών και ρόμβων, που χρονολογείται στο 13ο αιώνα . Με τη φάση αυτή συνδέονται τέσσερα λιθόκτιστα τοιχία , αποσπασματικά σωζόμενα, που εδράζονται στο φυσικό βράχο, και φαίνεται ότι οριοθετούσαν τους επιμέρους χώρους του συγκροτήματος. Τρία ακόμη τοιχία ανάλογης κατασκευής που εντοπίσθηκαν  μαρτυρούν τη συνέχιση της χρήσης του χώρου κατά τους μεταγενέστερους χρόνους, όπως προκύπτει από την έδρασή τους στο έδαφος, σε πολύ μικρότερο βάθος από αυτό της προγενέστερης φάσης, καθώς και το γεγονός ότι τμήμα του τοιχίου  έχει εδραστεί επάνω στο περιχείλωμα του αποθηκευτικού πίθου .

   
Τέλος, στο χώρο αμέσως δυτικά του ναού αποκαλύφθηκε η παλαιά κλίμακα ανόδου στο προαύλιο, καθώς και μικρό τμήμα της παλαιότερης πλακόστρωσης, με ενσωματωμένο σε β' χρήση μαρμάρινο όρο κλασσικών χρόνων, με την επιγραφή [0]ΡΟΣ / [Χ]ΩΡΙΟΥ / ΜΝΗΜΑΤΟΣ, δηλωτικό ύπαρξης νεκροταφείου. Κατά τις ανασκαφικές εργασίες συλλέχθηκε μεγάλη ποσότητα αβαφούς, και εμφυαλωμένης κεραμεικής, ως επί το πλείστον μεσοβυζαντινών και υστεροβυζαντινών χρόνων, ενώ, εκτός από τα προερχόμενα από τους τάφους ευρήματα που προαναφέρθηκαν, συλλέχθηκαν τμήμα χάλκινης πόρπης, χάλκινο ενώτιο υστερορρωμαϊκών χρόνων, χάλκινος δακτύλιος, καθώς και είκοσι επτά ακόμη νομίσματα, με σημαντικότερο το χρυσό υπέρπυρο του Ιωάννη Β' Κομνηνού (1118-1143), που βρέθηκε επιφανειακά, σε μικρή απόσταση από τη βόρεια είσοδο του ναού.

    
Η μετακίνηση του μνημείου πραγματοποιήθηκε ύστερα από γνωμοδότηση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου και σύμφωνα με τη μελέτη του αρχιτέκτονα Δημητρίου Κορρέ που περιελάμβανε τη στερέωση και αποκατάσταση του ναού, καθώς και τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου του.

Πραγματοποιήθηκε σειρά εργασιών στο ναό, όπως έμφραξη ρωγμών, αρμολόγημα της τοιχοποιίας, αποκατάσταση θυρών και παραθύρων, ανακατασκευή δαπέδου, καθαρισμός και ανάδειξη των κιόνων και των παλαιοχριστιανικών επιθημάτων στο τέμπλο. Παράλληλα διαμορφώθηκε ο περιβάλλων χώρος του μνημείου σύμφωνα με τις νέες ανάγκες που προέκυψαν. Κατασκευάστηκε ράμπα πρόσβασης, νέο κωδωνοστάσιο δυτικά, ενώ εκτίθενται σε νέα θέση τρεις από τους πίθους και η αποθηκευτική δεξαμενή, που ήρθαν στο φως κατά την ανασκαφή. Το κιόνιο του Νεοφύτου αποσπάσθηκε από την αυλή παρακείμενης οικίας όπου είχε τοποθετηθεί στο παρελθόν καθώς και πέντε πυθάρια που προέκυψαν από την ανασκαφή και εκτίθενται νοτιοδυτικά του ναού της Αγίας Θέκλας.

      

ΥΣΤΕΡΟΡΡΩΜΑΪΚΟ ΚΤΙΣΜΑ ΣΤΟΝ ΣΤΑΥΡΟ

Στη συμβολή της λεωφόρου Μεσογείων με την οδό Αγίας Θέκλας, μέσα στη γειτονιά «Πευκάκια» στο Σταυρό Αγίας Παρασκευής, η αρχαιολογική έρευνα εντόπισε εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά λείψανα αρχαίου, κτίσματος , το οποίο κρίθηκε αρκούντως σημαντικό ώστε να διατηρηθεί ορατό, μετά τη μετακίνηση του σε παρακείμενη δέση λόγω της διαπλάτυνσης της λεωφόρου Μεσογείων.

   

Το κτίσμα που αποκαλύφθηκε έχει κάτοψη σχήματος «Π» και η μέγιστη διάσταση του έχει κατεύθυνση από δύση προς ανατολή. Αποτελείται από τρεις ισχυρούς τοίχους, ύψους τριών μέτρων και πλάτους ενός μέτρου έκαστος, των οποίων η τοιχοποιία συνίσταται από ογκόλιθους, αδρά επεξεργασμένους, ανάμεσα στους οποίους σφηνώνονται μικρότεροι λίθοι. Τους τρεις τοίχους ενισχύουν εξωτερικά πέντε αντηρίδες, μία από τις οποίες στηρίζει τον ανατολικό τοίχο, μία τον δυτικό τοίχο και τρεις τον βόρειο. Στον τελευταίο εφάπτεται εξωτερικά λιθόκτιστη ορθογώνια δεξαμενή, εσωτερικών διαστάσεων 1.20X0.60 μ. Αυτή φέρει επίπεδο λιθόκτιστο δάπεδο και δύο κυκλικής διατομής σωληνόσχημους μολύβδινους αγωγούς, οι οποίοι καταλήγουν στο εσωτερικό του ευρύτερου κτίσματος.

 Στα τοιχώματα της εντοπίστηκαν εσοχές κατάλληλα διαμορφωμένες για την κατάβαση στο εσωτερικό της δεξαμενής. Η πρόσβαση εκεί μάλλον αποσκοπούσε στον καθαρισμό της. Επιπλέον, στην εσωτερική γωνία που δημιουργούν ο βόρειος και ο δυτικός τοίχος του κτίσματος σχήματος «Π», αποκαλύφθηκε κατασκευή κυκλικού σχήματος, λιθόκτιστη στο κάτω τμήμα της και πλινθόκτιστη στο άνω, επιχρισμένη στο εσωτερικό της με ασβεστοκονίαμα. Στο νοτιοανατολικό τμήμα της κατασκευής αυτής ανοίγεται επιμελημένη πλινθόκτιστη είσοδος αψιδωτού σχήματος. Βόρεια της εισόδου βρέθηκε μεγάλη, πήλινη λεκάνη στερεωμένη επάνω σε μικρού μεγέθους αργούς λίθους.

   Κατά την ανασκαφική έρευνα του χώρου βρέθηκε χάλκινο νόμισμα και περισυνελέγησαν κυρίως θραύσματα κεράμων και αποθηκευτικών πίθων, όστρακα αβαφών αγγείων (στάμνοι, αμφορείς, κυψέλες), τμήματα λύχνων, καθώς και λίγα όστρακα γυάλινων αγγείων. Το σύνολο της κεραμεικής χρονολογείται στους υστερoρωμαϊκούς χρόνους (β' μισό του 3ου αιώνα μ.Χ.), εποχή στην οποία εντάσσεται και η κατασκευή του κτίσματος. Το κτίσμα σχήματος «Π» πιθανόν να αποτελεί το κατώτερο τμήμα οχυρωματικού πύργου ορθογωνίου σχήματος, το νότιο τμήμα του οποίου πρέπει να καταστράφηκε κατά την κατασκευή της λεωφόρου Μεσογείων. Η άποψη όμως αυτή εκφράζεται με κάθε επιφύλαξη, καθώς, εξαιτίας των λιγοστών κινητών ευρημάτων, η ταύτιση του κτίσματος είναι δυσχερής. Μια άλλη άποψη θέλει το κτίσμα αυτό να είναι μια μεγάλη δεξαμενή!;) (όμοιες κατασκευές έχουν αποκαλυφθεί σε διάφορες θέσεις της Αττικής). Το πρόβλημα με αυτή την ερμηνεία όμως ευρίσκεται στο γεγονός ότι από το εσωτερικό του κτίσματος λείπουν εντελώς τα επιχρίσματα που θα καθιστούσαν τους τοίχους αδιαπέρατους από το νερό. θα πρέπει λοιπόν να υποθέσουμε ότι, εάν το κτίσμα προοριζόταν για δεξαμενή, δεν αποπερατώθηκε ούτε χρησιμοποιήθηκε ποτέ ως τέτοια. Εν πάση περιπτώσει, η ύπαρξη φυσικού βραχοχώματος εξωτερικά των τοίχων, καθώς και η εξωτερικά προσαρτημένη σε αυτό μικρή δεξαμενή, δείχνουν πως το σωζόμενο κτίσμα ήταν υπόγειο. Η κυκλικού σχήματος εσωτερική κατασκευή (μάλλον κεραμεικός κλίβανος) είναι κακώς προσαρμοσμένη στους κυρίως τοίχους και είναι δυνατόν να είναι μεταγενέστερη του υπολοίπου κτίσματος.

Η κεραμεική χρονολογεί το κτίσμα στους ίδιους ακριβώς χρόνους που κατασκευάζεται το Ουαλεριάνειο τείχος των Αθηνών (πριν από το 260 μ.Χ.), αλλά και η Αττική δοκιμάζεται από την επιδρομή των Ερούλων (267). Είναι φυσικό, σε περιόδους κρίσης (όπως αυτή του 3ου αιώνα μ.Χ.), το πέρασμα, μεταξύ των αντερεισμάτων της Πεντέλης και του Υμηττού, που οδηγούσε από και προς την πόλη των Αθηνών, να ελέγχεται με οχυρώσεις που προστατεύουν, αλλά και συνάμα απαγορεύουν τη χρήση της οδικής αρτηρίας. Άλλωστε, τα οχυρωματικά έργα σε μία πόλη σπάνια περιορίζονται στα καθεαυτά τείχη, άλλα επεκτείνονται σε πλήθος δευτερευόντων οχυρωματων που λειτουργούν ως παρατηρητήρια, αλλά και ως καταφύγια, κατά τη διάρκεια επιδρομών.

Τέτοιας φύσης φαίνεται πως μάλλον είναι το συγκεκριμένο ρωμαϊκό κτίσμα, που με τον εντυπωσιακό όγκο του αποτελεί τοπογραφικό σημείο αναφοράς μαζί με τον μεταγενέστερο κοντινό 

...Αθήνα, μια πόλη που προσπαθεί επιμελώς εδώ και αιώνες να σβήσει από πάνω της ό,τι αξιόλογο έχει. Όχι μόνη της όμως, είτε με την βοήθεια κατακτητών είτε με την βοήθεια των γόνων της, παλεύει νυχθημερόν να γίνει ένα τσιμεντένιο στολίδι, σε συνάρτηση πάντα με τον χρονοφάγο της εχθρό που λέγεται φθορά...

Η καθημερινότητά μας είναι γεμάτη από κίνηση, χωρίς όμως καθόλου συν-(γ)κίνηση. Όσο αδιάφορους σας αφήνει ένα μπουκάλι πεταμένο στον δρόμο, το ίδιο αδιάφορους σας αφήνει και ένα μικρό ναϊδριο περιτριγυρισμένο από το σύγχρονο κατασκεύασμα του γνωστού αρχι-τέκτονα Βωβού στην Κηφισίας και την γνωστή σε όλους μας Βωβούπολη...

Το κτήμα Θων και η ιστορία του

Το 1921 οι κληρονόμοι του Ν. Θων πούλησαν ολόκληρο το συγκρότημα σε δύο Έλληνες επιχειρηματίες. Στη δεκαετία του ’30 μια πτέρυγα λειτούργησε για λίγο ως κλινική και θεραπευτήριο ενώ από το 1936 εγκαταστάθηκε εκεί το εκπαιδευτήριο

του Γεώργιου Νεστορίδη, με ενοίκιο.

Η Βίλα του Θών μετά την ανατίναξή της στα Δεκεμβριανά του 1944

Μερικά από τα καταστήματα αυτά ήταν το ζαχαροπλαστείο«ΘΩΝ», εμποροραφείο, επιχείρηση με γεωργικά μηχανήματα, βιοτεχνία υποκαμίσων, κατάστημα επισκευών ραδιοφώνων και ηλεκτρικών συσκευών, καθαριστήριο, είδη κομμωτηρίου, κατάστημα σύγχρονων επαγγελματικών πλυντηρίων, εργαστήριο κατασκευής συρματοπλεγμάτων για περιφράξεις, φωτογραφείο, βιοτεχνία κουμπιών, βιοτεχνία. 

Κτήμα Θών μετά την εκκαθάριση του χώρου και την δημιουργία πολλών καταστημάτων (1948 περίπου)

Άγιος Νικόλαος... Ο Ναός που έχτισε και βάφτησε ο Θών με το όνομα του

Είναι ο μόνος κυκλικός ναός που έχουμε στην Αθήνα, αφού σχεδιάστηκε κατά παλαιότερα ευρωπαϊκά πρότυπα. «Υπάρχει, μάλιστα, και δίδυμός του ναΐσκος στη Σαλαμίνα», μας λέει η κ. Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, καθηγήτρια στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και διευθύντρια των Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη.

«Τα βιτρό του ναού κι έναν χρυσό σταυρό τα είχε φέρει ο Θων από τη Ρωσία, ενώ η καμπάνα είχε φτιαχτεί από το ελληνικό πυριτιδοποιείο». Το έργο του Τσίλερ μετά τον πόλεμο δεν ευτύχησε. Η έπαυλη, που είχε βομβαρδιστεί και υποστεί πολύ σοβαρές ζημιές κατά τη διάρκεια του πολέμου, δεν αποκαταστάθηκε. Αφέθηκε στην τύχη της και μερικά χρόνια αργότερα γκρεμίστηκε. Οσο για τη μοίρα που είχαν τα πολύ αξιόλογα γλυπτά που κοσμούσαν τον περίβολο, αυτή αγνοείται. Στο μεταξύ, οι πληγές που σήμερα φέρει ο ναΐσκος χρονολογούνται στο πολύ πρόσφατο παρελθόν -μέχρι πριν από μερικά χρόνια βρισκόταν στο κέντρο ενός υπαίθριου γκαράζ που λειτουργούσε στο κτήμα Θων.

Το 1979, με ομόφωνη απόφαση του δημοτικού συμβουλίου της Αθήνας, το κτήμα Θων είχε χαρακτηριστεί χώρος πρασίνου.

Γωνία Λ.Κηφισίας με Λ.Αλεξάνδρας-Κτήμα Θών πριν την ανέγερση  της πολυκατοικίας του Βωβού

Η απόφαση, όμως, δεν εγκρίθηκε από το ΥΠΕΧΩΔΕ και δεν εκδόθηκε ποτέ Προεδρικό Διάταγμα ώστε να κατοχυρωθεί ως κοινόχρηστος ο χώρος, παρόλο που ο τότε δήμαρχος Αθηναίων κ. Δημήτρης Μπέης είχε αρχίσει να κινεί τις διαδικασίες για απαλλοτρίωση και απόδοση της έκτασης στους περιοίκους. Στη διάρκεια αυτών των χρόνων, όλες οι προσπάθειες των κατοίκων της περιοχής και των φορέων τους να περιφρουρήσουν έναν κρίσιμο ελεύθερο χώρο για την πόλη έπεσαν στο κενό.

Το κτήμα Θών στήν σημερίνη του μορφή-Διακρίνεται μόνο το  ναϊδριο του Αγίου Νικολάου

Να υπενθυμίσουμε πως με απόφαση του Ε΄ Τμήματος του Συμβουλίου της Επικρατείας (αποφάσεις υπ’ αριθμ. 3117-3118/2004) κρίθηκαν αυθαίρετα το οκταώροφο κτίριο γραφείων και καταστημάτων, καθώς και ο υπόγειος χώρος στάθμευσης στη συμβολή των λεωφόρων Αλεξάνδρας και Κηφισίας. Δύο αποφάσεις του ΣτΕ είχαν τότε κηρύξει παράνομο το Προεδρικό Διάταγμα για την τροποποίηση του ρυμοτομικού σχεδίου στο κτήμα Θων, καθώς και την οικοδομική άδεια που επέτρεψε στην  τεχνική εταιρία «Μπάμπης Βωβός» να χτίσει το κτίριο.

Φωτογραφική Επιμέλεια : ΟΜΑΔΑ ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ

ΝΑΟΣ ΕΙΛΕΙΘΥΙΑΣ - ΝΑΟΣ  ΑΓΙΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ - ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΓΟΡΓΟΕΠΗΚΟΟΥ

Το παρεκκλήσιο του Αγίου Ελευθερίου βρίσκεται στη πλατεία Μητροπόλεως, στη νότια πλευρά του Καθεδρικού Ναού του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (η γνωστή Μητρόπολη των Αθηνών – διάρκεια αποπερατώσεως 1842 έως 1862.

Ο ναός πιθανολογείται ότι έχει κτισθεί πάνω στα ερείπια ενός αρχαίου ναού, που ήταν αφιερωμένος στη Θεά του τοκετού Ειλειθυία.

 Η Ειλείθυια είναι από τις αρχαιότερες θεότητες που γνωρίζουμε με το όνομά τους , αναφέρεται στις πινακίδες της Γραμμικής Β΄. Στα ιστορικά χρόνια τη συναντούμε πολλές φορές κι ας μην αξιώθηκε ποτέ να «ανεβεί» στον Όλυμπο και να συμπεριληφθεί στο ελληνικό Δωδεκάθεο. Οι μύθοι του αρχαίου κόσμου τη θέλουν κόρη του Δία και της Ήρας. Και ο Παυσανίας λέει πως γεννήθηκε στην Κρήτη, στο σπήλαιο της Αμνισού. Ας μην ξεχνάμε πως στα ιερά σπήλαια της Κρήτης γεννήθηκαν κι άλλοι θεοί, ακόμη κι ο ίδιος ο Δίας, κι ο Ζαγρέας που ταυτίστηκε με τον Διόνυσο.

Ύψιστη τιμή ήταν για την Ήρα να γεννήσει μια τέτοια θεότητα. Άλλοι μύθοι, βέβαια, τη θέλουν να είχε γεννηθεί πριν από το Δία. Ειπώθηκε πως όταν γεννήθηκε ο Δίας στο ιερό σπήλαιο της Κρήτης η Ειλείθυια ήταν εκεί. Και οι εικονογραφικές μαρτυρίες τη θέλουν να είναι παρούσα στη γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία.

                                                                                                             

Ανάγλυφο της θεότητας (Ειλειθυίας) Στην είσοδο του ναού

Ο ναός λοιπόν είναι ένα κομψό κτίσμα, που σώζεται στην ΄΄αρχική΄΄ του μορφή και χρονολογείται μάλλον στα τέλη του 11ου ή 12ου αιώνα. Ο αρχιτεκτονικός του τύπος είναι από τους πιο χαρακτηριστικούς της μεσοβυζαντινής αρχιτεκτονικής, ημισύνθετος τετρακίονος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο αθηναϊκού τύπου, μάλιστα ο συγκεκριμένος θεωρείται ο τελειότερος του είδους. Πρότυπο του αρχιτεκτονικού τύπου του εν λόγω ναού θεωρείται ο ναός της Παναγίας της μονής του Οσίου Λουκά. Η ποιότητά του είναι ένδειξη της σημαντικής οικονομικής και καλλιτεχνικής ακμής της Αθήνας του 11ου και 12ου αι.. Στην τοιχοδομία του δεν χρησιμοποιείται σχεδόν καθόλου συνδετικό κονίαμα. Πλίνθοι δεν έχουν χρησιμοποιηθεί πουθενά και μόνο ο τρούλος είναι οικοδομημένος με την τυπική για την εποχή πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία.

     Είναι μια επιτομή της Αθηναϊκής Τέχνης, από την Αρχαϊκή εποχή μέχρι την εποχή κατασκευής του. Είναι χτισμένος εξ ολοκλήρου από μαρμάρινα λείψανα. Ως το ύψος των παραθύρων , οι τοίχοι είναι εξ ολοκλήρου κατασκευασμένοι με ακόσμητες μαρμάρινες πλάκες. Από εκεί και πάνω χρησιμοποιούνται spolia(αρχιτεκτονικά λίθινα αρχαιολογικά μέρη) αρχαιοελληνικά, ρωμαϊκά, παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά.

Οι εξωτερικές επιφάνειες λοιπόν του ναού αποτελούν μια έκθεση συλλογής αρχαιοτήτων, ένα ανεπανάληπτο ΄΄κολάζ΄΄ 90 ετερόκλητων αναγλύφων.

Η κατασκευή του ναού σχετίζεται με τον Άγιο Μιχαήλ Χωνιάτη (μητροπολίτη Αθηνών, 1182-1204), που αγαπούσε ιδιαίτερα το αρχαίο παρελθόν της πόλης.

Οι κίονες που στήριζαν τον τρούλο αντικαταστάθηκαν το 1833 από κτιστούς πεσσούς, λόγω φθορών.

Ελάχιστα σπαράγματα τοιχογραφιών σώζονται, τόσο αποσπασματικά, που ούτε να ταυτιστούν ούτε να χρονολογηθούν μπορούν. Κάποια σχέδιά τους έκανε το 1843 ο Paul Durand. Το τέμπλο είναι του 1972 και οι τέσσερις εικόνες στα πλάγια είναι αντίγραφα άλλων του 11ου αιώνα. Η Πλατυτέρα των Ουρανώνκαι ο Παντοκράτωρ είναι αγιογραφίες του 19ου αιώνα. Στο παρελθόν είχε προστεθεί και καμπαναριό στη δυτική όψη του ναού, το οποίο όμως κατεδαφίσθηκε το 1836 λόγω φθορών. Ο ναός συντηρήθηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία από το 2002 έως το 2004.

Αρχικά η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στην Παναγία τη Γοργοεπήκοο, δηλαδή τη Θεοτόκο που γρήγορα και αποτελεσματικά ακούει τις προσευχές των πιστών. Υπάρχει και άλλη άποψη ότι η ονομασία της εκκλησίας προήλθε από τον Γεώργιο Πήκο, το γιατρό ιδιοκτήτη της περιοχής. Πάντως κατά τους «βυζαντινούς» χρόνους, της Ρωμανίας, ήταν ναός που πιθανότατα ανήκε στην οικογένεια των Σαρανταπήχων. Υπήρξε η επισκοπική έδρα του τελευταίου, πριν την Φραγκοκρατία, επισκόπου Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη (Ακομινάτου, 1138-1222. Εορτάζεται ως Άγιος την 4η Ιουλίου).

Από το 1751 ως την Επανάσταση η Εκκλησία ήταν ευκτήριος οίκος του Μητροπολιτικού Οίκου, που υπήρχε εκεί κοντά. Ο προαύλιος χώρος του ναού χρησίμευε ως κοιμητήριο, μεταξύ άλλων και των αρχοντικών οικογενειών Μπενιζέλων –Παλαιολόγων. (Λίγα μέτρα νοτιότερα διατηρείται το λεγόμενο αρχοντικό των Μπενιζέλων, προσφάτως αναστηλωμένο, που σχετίζεται με την Αγ. Φιλοθέη, Ρηγούλα Μπενιζέλου). Στα τέλη του 19ου αιώνα απομακρύνθηκαν από τον χώρο και οι τελευταίες ταφόπλακες.

Μετά την απελευθέρωση από τον Τουρκικό ζυγό και από το 1839 έως το 1862 ο ναός στέγασε τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της πρωτεύουσας.

Το 1861 με πρόταση της βασίλισσας Αμαλίας ονομάσθηκε Άγιος Σώζων, διότι το βράδυ της 6ης Σεπτεμβρίου (εσπερινός Αγίου Σώζωντος, που εορτάζει 7 Σεπτεμβρίου) απέτυχε η δολοφονική απόπειρα κατά του βασιλέως Όθωνα, επιστρέφοντος από τη Γερμανία. (Η σχετική αφιερωματική εικόνα φυλάσσεται σήμερα στον Προφήτη Ηλία Παγκρατίου).

Το 1863, με αφορμή την έξωση του Όθωνα και την ουσιαστική λήξη της Βαυαροκρατίας, δόθηκε στο ναό το όνομα Άγιος Ελευθέριος. Επειδή ελευθερώθηκε η Ελλάδα από τους Τούρκους και κυρίως τους Βαυαρούς, έχουμε όμως και μια ιστορική συνέχεια με το παρελθόν, την αρχαία Ελλάδα, και τη σύνδεση με τη θεά του τοκετού Ειλειθυία. Μετά την ανέγερση του καθεδρικού ναού των Αθηνών ο Άγιος Ελευθέριος χρησιμοποιήθηκε ως παρεκκλήσι, στο οποίο γίνονται βαπτίσεις και εκτίθενται σοροί επισήμων προς πάνδημο ασπασμό.

Ο ναός πανηγυρίζει στις 15 Δεκεμβρίου (εορτή του Αγίου Ελευθερίου και της μητέρας του Ανθίας), ενώ παλαιότερα εόρταζε και στις 15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου).

Η θεά των τοκετών και ο Άγιος που ελευθερώνει… Λατρείες που άλλοτε μοιράζονται τον ίδιο χώρο κι άλλοτε μοιράζουν , το ίδιο απλόχερα την ελπίδα. Η θεά λέγεται Ειλείθυια, αλλά κάποιοι την αποκαλούσαν και Ελεύθια και Ελευθώ στα αρχαία χρόνια.(Δεν είναι καθόλου τυχαία αυτή η σύμπτωση)

Ο Άγιος Ελευθέριος ήταν Ρωμαίος, γιος του υπάτου Ευγενίου και της Ανθίας, η οποία σύμφωνα με την παράδοση είχε κατηχηθεί από τον Απόστολο Παύλο και μετέδωσε την πίστη της στο γιο της. Σε ηλικία μόλις δεκαπέντε ετών χειροτονήθηκε από τον Επίσκοπο Ρώμης Ανίκητο διάκονος, μετά από λίγο πρεσβύτερος και σε ηλικία είκοσι ετών επίσκοπος πόλεως του Ιλλυρικού, το182 μ.Χ.. Επί Αυτοκράτορος Αδριανού εδιώχθη, υπέστη βασανιστήρια και τελικά αποκεφαλίσθηκε, αφού όμως μετέδωσε την πίστη του και στους βασανιστές του. Και η μητέρα του Ανθία αποκεφαλίσθηκε.

Έχοντας το όνομα Ελευθέριος, κοινή ετυμολογία με την αρχαία θεότητα Ειλειθυία, προστάτιδα των επιτόκων, ο Άγιος προσέλαβε και αυτός την ίδια ιδιότητα. Είναι πανελλήνια η πίστη ότι ο Άγιος βοηθάει τις επιτόκους, όπως και η τιμή που αυτές του αποδίδουν. Συχνά παλιότερα τοποθετούσαν εικόνισμά του στην κοιλιά τους μόλις άρχιζαν οι ωδίνες. (Λέμε καλή λευτεριά στις εγκύους).

ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΓΛΥΠΤΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ

Στα ανάγλυφα συναντώνται διάφορα μυθολογικά και συμβολικά όντα.

Ο γρύπας, με σώμα λέοντα, κεφάλι και φτερά αετού.

Μονοκέφαλος αετός, που χρησιμοποιούνταν ως έμβλημα στη Νέα Ρώμη, την Κωνσταντινούπολη. Ο δικέφαλος αετός, που υιοθετήθηκε για πρώτη φορά ως αυτοκρατορικό έμβλημα από τον αυτοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό (1057-1059), είναι σύμβολο της διπλής εξουσίας (κοσμικής και θρησκευτικής) και της κυριαρχίας των βυζαντινών αυτοκρατόρων από την ανατολή ως τη δύση.

Πτηνά που πίνουν νερό από το αναβλύζον ύδωρ, την πηγή της ζωής, που είναι ο Κύριος και η Παναγία (Ζωοδόχος Πηγή).

Επίσης, ζώα και πτηνά που τρώνε από την άμπελο: Μη μεριμνάτε τί θα φάτε, φροντίζει ο Κύριος, όπως φροντίζει και για τα πετεινά του ουρανού.

Ο λαγός που τρέχει, πηδά, φοβάται, πολλαπλασιάζεται εύκολα. Συμβολίζει τη παρούσα ζωή – τά γήινα.

Το παγώνι, σύμβολο της αθανασίας της ψυχής, ίσως από το γεγονός ότι ήταν το ιερό πτηνό της θεάς Ήρας. Επίσης συμβολίζει τη μεγαλοπρέπεια, χάρη στα πολύχρωμα φτερά του.

Προσθήκη λεζάντας

ΔΥΤΙΚΗ (ΕΜΠΡΟΣΘΕΝ) ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ

-Επίκρανα ελληνιστικής εποχής. Στο κάτω δεξιά μέρος εικονίζεται η Λήδα να κάθεται πάνω σε κύκνο, που είναι ο Δίας μεταμορφωμένος. Τα παιδιά τους ήταν οι δίδυμοι Κάστωρ και Πολυδεύκης.

-Ανάγλυφο πτηνών που πίνουν νερό.

-Φατνώματα, τετράγωνα διακοσμητικά στοιχεία ανωδομής. Τα τέσσερα δεξιά συμβολίζουν τα τέσσερα στοιχεία του κόσμου (πυρ, αηρ, γη και ύδωρ). Τα τρία αριστερά την Αγία Τριάδα. Τα επτά μαζί το σύμπαν, το παν.

-Ανάγλυφο με φυτικά κοσμήματα.

-Θωράκια (αυτά διαχώριζαν το ιερό από τον κυρίως ναό, ήταν η πρώτη μορφή του τέμπλου) με σταυρό. Βλέπουμε και γρύπα στο ένα.

-Ζωφόρος με το μοναδικό εικονογραφημένο ημερολόγιο που μας έχει σωθεί από την αρχαία Αθήνα και γενικότερα από την αρχαία Ελλάδα.

Κατά τον Μ. Τιβέριο (Βήμα, 2/2/03) και τον Ι. Σβορώνο θα πρέπει να χρονολογηθεί στον 2ο με 1ο αι. π. Χ. (κατά άλλους στον 4ο π. Χ.). Αποτελείται από δύο κομμάτια, ύψους γύρω στα 0,50 μ., και υπολογίζεται ότι θα είχε συνολικό μήκος γύρω στα 6 μ.. Ο βυζαντινός αρχιτέκτονας, θέλοντας να την τοποθετήσει σε εμφανές σημείο του κτίσματός του, και συγκεκριμένα πάνω από την είσοδο, αναγκάστηκε να τη μικρύνει, καταστρέφοντας έτσι τμήματά της, καθώς το μήκος της πρόσοψης εδώ είναι περίπου 5 μ.. Καθαγιάστηκε με το σκάλισμα επάνω του τριών σταυρών.

Οι μορφές του γλυπτού νοούνται κατανεμημένες σε δώδεκα τμήματα, σύμφωνα με τον αριθμό των μηνών του αττικού σεληνιακού ημερολογίου. Η αρχή κάθε τμήματος ορίζεται από την προσωποποιημένη μορφή ενός μηνός, π.χ. του Πυανεψιώνος ή του Σκιροφοριώνος (μήνες που αντιστοιχούν με τμήματα των Οκτωβρίου-Νοεμβρίου και Ιουνίου-Ιουλίου), και το τέλος του από την απεικόνιση του αντίστοιχου ζωδίου (π.χ. του Σκορπιού ή Καρκίνου). Ενδιαμέσως έχουμε μορφές ή σκηνές που προσωποποιούν ή υποδηλώνουν εορτές, όπως π.χ. τα Παναθήναια ή τα Ηράκλεια, σημαντικές γεωργικές ασχολίες, όπως π.χ. του οργώματος και της σποράς, ή δραστηριότητες του αθηναϊκού κράτους, όπως π.χ. ήταν η στρατιωτική εκπαίδευση των εφήβων, που όλες τους εορτάζονταν ή γίνονταν κατά τη διάρκεια του μήνα αυτού. Επιπλέον, μπροστά από τους σχετικούς μήνες έχουμε και τις προσωποποιημένες μορφές των εποχών, δηλαδή του Χειμώνα, του Καλοκαιριού και του Φθινοπώρου (η μορφή της Άνοιξης καταστράφηκε κατά τη διάρκεια των εργασιών του εντοιχισμού της ζωφόρου). Αξιομνημόνευτο είναι ότι στην αρχή του μνημείου δεν βρίσκεται ο πρώτος μήνας του αττικού ημερολογίου, ο Εκατομβαιών (αντιστοιχεί με τμήματα των Ιουλίου-Αυγούστου) αλλά ο Πυανεψιών, ο μήνας με τον οποίο άρχιζε το έτος σε άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου, όπως π.χ. σε πόλεις της Αχαϊκής Συμπολιτείας ή στη Μακεδονία. Πιθανόν αυτό να οφείλεται στο ότι η ζωφόρος κοσμούσε ένα ιερό, η λατρεία του οποίου σχετιζόταν με τις περιοχές αυτές.

Θωράκια με γρυπαετούς ανθρωπόμορφους

-Ανάγλυφο με σταυρό και μια αρχαία μορφή.

-Ανάγλυφο με πτηνά (παγώνια) και φίδια (Ι.διαμάχη καλού κακού ΙΙ. σύμπραξη επιγείων  ουρανίων ΙΙΙ. σώματος  ψυχής), γρύπες και νερό.

-Ανάγλυφο με σταυρικά κοσμήματα, από βυζαντινό επιστύλιο.

-Ανάγλυφο με λέοντες (δηλώνουν τη δύναμη την κυριαρχία και τον εξουσιαστικό χαρακτήρα του ανθρώπου επί της γης ως τελειότερου δημιουργήματος).

-Τοξωτό υπέρθυρο.

-Θωράκια με γρυπαετούς ανθρωπόμορφους. Συμβολίζουν το δένδρο της ζωής, τις γενεές.

-Ανάγλυφο με φυτικά και γεωμετρικά κοσμήματα και σταυρό.

-Ανάγλυφα με σταυρικά κοσμήματα.

ΝΟΤΙΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ
-Ανάγλυφα με σταυρικά κοσμήματα.

-Θωράκιο με σταυρό και γεωμετρικά κοσμήματα.

-Αετωματική επίστεψη.

-Θωράκια.

-Γείσα, μερικά ενεπίγραφα. Σε μία επιγραφή διαβάζουμε: ΗΡΑΚΛΕΩΝ ΗΡΑΚΛΕΟΝΟΣ ΚΗΦΙΣΙΕΥΣ ΔΟΡΟΘΕΑΣ ΓΕΝΟΥΣ ΜΥΡΙΝΝΟΥΣ ΘΥΓΑΤΗΡ.

Γείσα, μερικά ενεπίγραφα-

Ανάγλυφο της θεότητας (Ειλειθυίας) Στην είσοδο του ναού Τοξωτό υπέρθυρο.

Τα Ελευσίνια μυστήρια - η πομπή

-Τα Ελευσίνια μυστήρια - η πομπή. Ανάγλυφο με τρίγλυφο, δάδες (τα στρογγυλά είναι η μύκων η υπνοφέρουσα, η παπαρούνα δηλαδή, που όταν ανοίγει το φύλλωμά της, στον  καρπό υπάρχει το όπιο, που το έδιναν στους μύστες να εκστασιαστούν), κάνιστρο (του προεξάρχοντος της τελετής, του αρχιερέως. Ήταν ένα καλάθι, όπου υπήρχε βασιλικός και μέσα στο βασιλικό κρυμμένα αντικείμενα που το χρησιμοποιούσε μόνο ο αρχιερέας), ποτήριο (περιείχε ένα είδος ζύθου, κάτι σαν όπιο στους μύστες, ονομαζόταν Κυκεών. Ήταν μίγμα μαύρου κρασιού, κατσικίσιου τυριού, κριθαράλευρου και μελιού, με τεράστια θερμιδική αξία, που δινόταν στους πολεμιστές πριν από τη μάχη. Το μοιράζονταν μεταξύ τους και οι μύστες στα Ελευσίνια μυστήρια. Υπάρχει και η εκδοχή ότι ήταν ψωμί από κριθαράλευρο ζυμωμένο με δυόσμο.

Από ΄εδω βγαίνει και η φράση «είναι κυκεώνας η ζωή μας», πολύπλοκη, μπερδεμένη), βουκράνιο (κεφάλι ταύρου με καρπούς μύκωνος (παπαρούνας), το πολυτιμότερο ζώο προς θυσία).

Ένας παραλληλισμός με τον Χριστιανισμό: Τα Ελευσίνια μυστήρια τελούνταν τον Σεπτέμβριο. Τώρα τον Σεπτέμβριο είναι η παγκόσμια Ύψωση του Τιμίου Σταυρού (14/9). Αντί για κάνιστρο αρχιερέως στην περιφορά υπάρχει δίσκος ιερέως. Ο βασιλικός επίσης υπάρχει, όπως και τότε. Εκείνα τα αντικείμενα ήταν κρυμμένα, τώρα ο Σταυρός είναι εμφανής σε όλους, πιστούς και μή.

Αντί του ταύρου προς θυσία, θυσιάζεται πλέον ο ίδιος ο Αμνός, ο Κύριος, αναίμακτα, τουλάχιστον με τα σωματικά μας μάτια, διότι και αυτή η θυσία είναι όντως αιματηρή, μεταλαμβάνουμε Σώμα και Αίμα Χριστού!

-Θωράκια, σε ένα εκ των οποίων ένας αετός αρπάζει έναν λαγό 

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ

-Τμήματα ζωφόρου με τρίποδες και στεφάνια, σε ανάλογες θέσεις.

-Ενεπίγραφη πλάκα.

-Θωράκιο με λέοντα που κατασπαράσσει έλαφο (12ου αιώνα). Ο κύκλος της επίγειας ζωής.

-Νοτίως αυτού θα υπήρχε κι άλλο θωράκιο που δεν σώζεται πια.

Θωράκιο με λέοντα που κατασπαράσσει έλαφο (12ου αιώνα)

-Δύο ανάγλυφα – σε ανάλογες θέσεις – με δύο μορφές που κρατούν τρίποδα, ίσως η Νίκη που παραδίδει τα επινίκια, τον τρίποδα, στο νικητή.

Δύο ανάγλυφα – σε ανάλογες θέσεις – με δύο μορφές που κρατούν τρίποδα

-Θωράκιο με ρομβοειδές κόσμημα.

-Ανάγλυφο με πολεμιστές.

-Θωράκιο με μονοκέφαλο αετό.

-Θωράκιο με σταυρό και φυτικά κοσμήματα.

-Θωράκιο με σταυρό και φολιδωτό κόσμημα.

-Ενεπίγραφη πλάκα. Ίσως τοποθετήθηκε ανάποδα για να χάσει το νόημά της, να μη δίδεται σημασία στα γραφόμενά της: ΑΝΕΘΗΚΕΚΛΕΙΔΗΜΟΣΜΕΙΔΩΝΟΣΠΛΩΘΕΥΣΕΡΕΧΘΗΙΣ ΑΝΔΡΩΝΕΝΙΚΑΜΕΝΕΤΕΛΗΣΜΕΝΗΤΟΣΑΝΑΓΥΡΑΣΙΟΣΕΧΟΡΗΓΕΑΡΑΤΟΣΑΡΓΗΙΟΣΗΥΛΕ ΝΙΚΟΜΑΧΟΣΕΠΟΙΗΣΕΝ. (ΑΝΕΘΕΣΕ Ο ΚΛΕΙΔΗΜΟΣ, ΥΙΟΣ ΤΟΥ ΜΕΙΔΩΝΟΣ, ΠΛΩΘΕΥΣ (ΔΗΜΟΣ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ). Η ΕΡΕΧΘΗΙΔΑ ΦΥΛΗ ΜΕ ΧΟΡΟ ΑΝΔΡΙΚΟ ΝΙΚΗΣΕ. Ο ΜΕΝΕΤΕΛΗΣ, ΥΙΟΣ ΤΟΥ ΜΕΝΗΤΟΣ, ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΗΜΟ ΑΝΑΓΥΡΟΥΝΤΟΣ, ΗΤΑΝ Ο ΧΟΡΗΓΟΣ. Ο ΑΡΑΤΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΓΟΣ ΗΤΑΝ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΕΠΑΙΖΕ ΤΟΝ ΑΥΛΟ ΚΑΙ ΓΛΥΠΤΗΣ ΗΤΑΝ Ο ΝΙΚΟΜΑΧΟΣ).

-Θραύσμα επιστυλίου με μέρος σταυρού.

-Αρχαία θραύσματα με φυτικά κοσμήματα.

-Θωράκιο με σταυρό και παγώνια.

Θωράκιο με σταυρό και παγώνια.

-Θωράκια με σταυρό και άλλα ανάγλυφα κοσμήματα.

-Μαρμάρινο θραύσμα με οδοντωτή ταινία.

ΒΟΡΕΙΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ

-Πλάκα με γυμνό Σάτυρο που πλαισιώνεται από δύο σταυρούς.

-Δύο φατνώματα.

-Δύο ασπίδες στρατιωτών με αμφορείς και μετέπειτα ο βυζαντινός έκανε και το σχέδιο μέσα στον αμφορέα, αφήνοντας έτσι και τη δική του σφραγίδα.

-Ανάγλυφα με κοσμήματα σταυρού.

-Γείσο με φυτική διακόσμηση και μεταγενέστερο σταυρό.

-Θωράκια με το Σταυρό.

-Ανάγλυφο με πτηνά και νερό.

-Ενεπίγραφη πλάκα.

-Τοξωτό υπέρθυρο.

-Τμήματα επιστυλίων με φυτικά κοσμήματα και σταυρούς.

-Περιθυρώματα.

-Πλίνθος με σταυρό.

-Αρχαία επιτύμβια στήλη με δύο γυναικείες μορφές και έναν Σταυρό να έχει προστεθεί εκ των υστέρων ανάμεσά τους.

Αρχαία επιτύμβια στήλη με δύο γυναικείες μορφές και έναν Σταυρό να έχει προστεθεί εκ των υστέρων ανάμεσά τους.

-Γείσα, ενεπίγραφα μερικά.

-Θωράκια με φυτικά κοσμήματα.

ΥΓ(Ο.Π.).Τα αρχαιολογικά μέλη είναι τόσα πολλά που η αρχαιολογική υπηρεσία θα μπορούσε να θέσει βέτο στην ανακατασκευή του ναού που έγινε πριν μερικά χρόνια. Είναι μοναδικός στο είδος του
με ανάγλυφες παραστάσεις από γιορτές των Αθηναίων μέχρι και απεικονίσεις των Ελευσινίων Μυστηρίων. Με μορφές μυθικές αλλά και πανάρχαιες θεότητες.
Θα μπορούσαν ν αναδομήσουν ένα μοναδικό ιερό του αρχαίου κόσμου, αποσπώντας όλα αυτά τα πολύτιμα τμήματα που εντοιχίστηκαν αυθαιρέτως . Δόξα τω θεό, εκκλησίες η Αθήνα έχει πολλές... Πάσχει όμως από οικοδομήματα της αρχαίας εποχής και από ανθρώπους που θα μάθουν ότι η ιστορία μας δεν ξεκινάει από το μηδέν.