ΟΜΑΔΑ ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ

Την εποχή της Οθωμανικής κατοχής η Αθήνα πέραν όλων των άλλων προβλημάτων που είχε, αντιμετώπιζε και σοβαρό πρόβλημα λειψυδρίας. Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης, ήταν η δημιουργία νέων κρηνών ή η επανενεργοποίηση παλαιότερων.

Οι ΚΡΗΝΕΣ που συναντάμε στην οθωμανική Αθήνα είναι:

 Η Βρύση της Χώρας ή Βρύση της Πύλης της Αγοράς ή του Σταροπάζαρου. Περίτεχνη, υδροδοτείτο από το υδραγωγείο Κουντίτο. Η Βρύση του Καλαμιώτου ή Βρύση Αγά ή Αλή Αγά ή Μπουμπουνίστρα, η οποία βρισκόταν στην πύλη των Μεσογείων. Ήταν κρηνική κατασκευή που είχε μαρμάρινη επένδυση με σωλήνα εκροής αντί για κρουνό. Η Βρύση του Χασεκή, του Αλίκοκου, της Επισκοπής, του Σκαγιάννη, του Σολάκη ή Κρήνη του Φιλίππου. Τετράκρουνη και μαρμάρινη με άφθονο νερό, η οποία βρισκόταν μέσα στο χώρο της Αγοράς, στο ναό των Αγίων Αποστόλων και τέλος, η Βρύση του Κάτω Συντριβανιού βρισκόταν στο τέλος της οδού Πανδρόσου, όπου και το τζαμί, ήταν τετράκρουνη και κατασκευάστηκε το 1759.

Οι κρήνες της Αθήνας που βλέπουμε στα χαρακτικά των Ευρωπαίων περιηγητών χρονολογούνται κυρίως από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ενώ ελάχιστες διασώζονται έως και τις ημέρες μας και αποτελούν μοναδικά έργα λαϊκής αρχιτεκτονικής και γλυπτικής . Πολλές έφεραν λιθανάγλυφες παραστάσεις, που απεικόνιζαν διάφορα θέματα της αρχαίας Αθήνας, καθώς και χριστιανικά και βυζαντινά σύμβολα.

Ο Γρηγόριος Καμπούρογλου, ο οποίος θαύμαζε τις αθηναϊκές κρήνες, αναφέρει πικραμένος: «Και πρέπει πράγματι να έχει κανείς μεγάλην δύναμιν αναισθησίας και απονιάς διά να καταστρέψει μίαν παλαιάν βρύσιν». Δυστυχώς όλες οι παλιές βρύσες της Αθήνας καταστράφηκαν και δεν διασώζεται πλέον καμία ή σχεδόν καμία.

Η κρήνη, με την οποία θα ασχοληθούμε σήμερα, είναι αυτή του Χασεκή.

Βρίσκεται μόνο λίγα βήματα από την Ιερά Οδό, μέσα στον περιβάλλοντα χώρο του Γεωπονικού Πανεπιστημίου, σε βάθος ενός μέτρου κάτω από το σημερινό επίπεδο της Ιεράς Οδού. Η Κρήνη ανεγέρθηκε κατά την διάρκεια του 18ου αιώνα. Η μαρμάρινη πρόσοψή της περιβάλλεται από δύο παραστάδες, που στηρίζουν τόξα διπλής καμπυλότητας. Στη μνημειακότητα της Κρήνης συμβάλλουν τα μετωπικά λαξευμένα διακοσμητικά ανάγλυφα, όπως και ο προσανατολισμός του μετώπου της προς την Ιερά Οδό. Κύριο στοιχείο του συστήματος ύδρευσης είναι η κλειστή στέρνα που διοχετεύει το νερό μέσα στην ποτίστρα, στην πρόσοψη της βρύσης. Η Κρήνη του Χασεκή είναι η μόνη βρύση της Τουρκοκρατίας που διατηρείται σήμερα στην Αθήνα. Το νερό της Κρήνης προερχόταν από το ονομαζόμενο υδραγωγείο Χασεκή, το οποίο συγκέντρωνε τα αναβλύζοντα ύδατα κοντά στις όχθες του Κηφισού, στο ύψος της θέσης Γλυκότρυπα, που τα διοχέτευε δεξιά της κοίτης του ποταμού. Ακόμα, πιστεύεται ότι το υδραγωγείο είχε σύνδεση με υπόγειες σπηλιές σε πολύ μακρινές περιοχές, όπως και με μία διακλάδωση που το συνδέει με το υδραγωγείο Μενιδίου. Η συνολική ποσότητα του νερού του Υδραγωγείου Χασεκή ανήρχετο ημερησίως στα 500 κυβ. μέτρα. Το νερό έρρεε παραπλήσια των υδρόμυλων του Κορομήλα, του Σκουντούπη και του Τσιλώνη, διέσχιζε πλησίον του χωριού Δερβίσαγου την κοίτη του Κηφισσού και κατέληγε, περνώντας μέσα απο τον χώρο της Ακαδημίας, στο κτήμα Χασεκή. Ακόμα και κατά το 19ο αιώνα, το Υδραγωγείο, μετά από πολυάριθμες επισκευές, παρέμεινε εν ενεργεία. Το Αγρόκτημα μπορούσε να προμηθεύεται νερό και από τα αποθέματα της τότε Δεξαμενής της Αγίας Τριάδας στον Κεραμεικό, μέσω ενός υδραγωγού που διερχόταν νότια, κατά μήκος της Ιεράς Οδού. Οι δύο μικρές στέρνες, οι οποίες μαζί με τα εκεί υπολείμματα του περιτοιχίσματος του Κήπου, ευθυγραμμίζονται κατά μήκος της Ιεράς Οδού, πιθανόν να βρίσκονταν σε διασύνδεση με τον αγωγό αυτό.

ΧΑΣΕΚΗΣ, Ο ΟΘΩΜΑΝΟΣ ΤΥΡΑΝΝΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΠΟΥ ΕΚΤΕΛΕΣΤΗΚΕ ΣΤΗΝ ΚΩ

Από όλους τους Οθωμανούς διοικητές της Αθήνας ο πιο γνωστός είναι ο Χατζή Αλής ή Χασεκής, που διοίκησε από το 1775 έως το 1795. Ο Χασεκής είναι ένα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα διεφθαρμένου και σκληρού Οθωμανού αξιωματούχου. Γεννήθηκε κάπου στα βάθη της ανατολικής Τουρκίας και πήγε νέος στην Κωνσταντινούπολη, όπου κατόρθωσε και μπήκε στο σαράι. Έγινε σωματοφύλακας του σουλτάνου, δηλαδή Χασεκής. Διετέλεσε στρατιωτικός διοικητής στο Δυρράχιο, όπου διέπραξε φοβερά εγκλήματα και όλοι τον μισούσαν.

Αυτό, όμως, που επηρέασε τη ζωή του ήταν η γνωριμία με την Εσμά σουλτάνα (1726 - 1788), αδελφή των σουλτάνων Μουσταφά Γ΄ και Αμπντούλ Χαμίντ Α΄. Ήταν πολύ φιλόδοξος και σύντομα έγινε εραστής της. Εκείνη τον υποστήριζε χρηματικά και πολιτικά. Το 1772, η Εσμά τού αγόρασε την Αθήνα, η οποία πουλήθηκε για το ποσό των ενάμιση εκατομμυρίων γροσιών και τον έκανε μαλικιανέ, δηλαδή εισπράκτη της δεκάτης των φόρων από τις προσόδους και φόρων από όλη την Αθήνα.

Οι φόροι ήταν καθορισμένοι με τιμολόγιο και συμπεριλάμβαναν γεωργικά προϊόντα, σιτηρά, λάδι, βαμβάκι, ρύζι, καπνό, ζαρζαβατικά, μέλι και άλλα. Τους άλλους φόρους, όπως το χαράτσι, το δημοτελωνείο και το δικαστήριο δεν τα εισέπραττε ο μαλικιανές, αλλά οι γενίτσαροι, ο χαζινές και ο σεχουλισλάμης αντίστοιχα.

Στη συνέχεια έγινε και Βοεβόδας και ζαμπίτης, δηλαδή υπεύθυνος για την τάξη.

Εκείνη την εποχή η Αθήνα είχε χίλιες πεντακόσιες Ελληνικές οικογένειες, τριακόσιες εβδομήντα πέντε Τουρκικές, τριάντα οικογένειες Αιθιόπων και είκοσι πέντε οικογένειες τουρκόγυφτων, σιδηρουργών στο επάγγελμα.

1777: Ολοκληρώνεται η τείχιση της Αθήνας, που άρχισε στις 20 Φεβρουαρίου της ίδιας χρονιάς. Αυτό το τείχος έμεινε στην ιστορία ως το τείχος του Χατζή Αλή Χασεκή, από το όνομα του Οθωμανού διοικητή της πόλης, που έδωσε την εντολή για την κατασκευή του, προκειμένου να προστατέψει την Αθήνα από τις επιδρομές ληστών.

Η διοίκηση του Χασεκή στην Αθήνα χωρίζεται σε τρεις περιόδους:

Α) Πρώτη διαμονή του στην Αθήνα

Οι πρώτοι που επλήγησαν από τις μεθόδους του Χατζή Αλή ήταν οι ελληνικές οικογένειες. Οι περισσότερες έχασαν τα υπάρχοντά τους, ξεσπιτώθηκαν, πέθαναν, θανατώθηκαν ή ξεριζώθηκαν. Η κατάσταση είχε φθάσει σε τέτοιο σημείο, ώστε μετά από τρία χρόνια οι χριστιανοί έστειλαν κρυφά από τον Χατζή Αλή και τους κοτζαμπάσηδες που τον υποστήριζαν, μυστικούς επίτροπους στην Κωνσταντινούπολη, ζητώντας την απομάκρυνσή του. Αυτό εύκολα έγινε, γιατί η Εσμά σουλτάνα ήθελε και αυτή να ξαναδεί τον εραστή της και φρόντισε να επιστρέψει.

Β) Δεύτερη διαμονή του στην Αθήνα

Ο Χατζή Αλής, όμως, δεν εγκατέλειψε έτσι απλά την θέση του. Άφησε πίσω του εκπροσώπους που συνέχισαν το έργο του. Το καθήκον τους ήταν να συνεχίσουν τις μεθόδους του, με ακόμα πιο καταχρηστικό τρόπο, για να εισπράττουν τους φόρους και επιπλέον να βγάζουν και τα έξοδά τους. Οι κοτζαμπάσηδες επωφελήθηκαν και εκείνοι παραπάνω και ενώ η φορολογία της Αθήνας έφθανε στα 700 πουγκιά, οι κοτζαμπάσηδες ζητούσαν χίλια για το αφεντικό τους και τα υπόλοιπα τα μοιράζονταν. Ακόμη και κάποιοι ιερείς είχαν πάει με το μέρος τους.

Οι Τούρκοι, πάντα ήθελαν να υπάρχει μια τάξη ραγιάδων με προνόμια, ώστε να την μεταχειρίζονται πολιτικά, εναντίον των υπολοίπων Ελλήνων ραγιάδων, κατά το «Διαίρει και Βασίλευε».

Η κατάσταση έφθασε πάλι σε αδιέξοδο. Οι Αθηναίοι αναγκάστηκαν να στείλουν καινούρια αποστολή στην Κωνσταντινούπολη για να ζητήσουν την επιστροφή του Χατζή Αλή, λέγοντάς του ότι μετανόησαν για την πρώτη τους πράξη. Ο Χατζή Αλής επέστρεψε αχόρταγος και ζήτησε και αποζημίωση ύψους εξήντα χιλιάδων γροσιών για έξοδα που του δημιουργήθηκαν επειδή τον είχαν διώξει.

Παρά τη μεγάλη φτώχεια τους οι Αθηναίοι συμφώνησαν και πλήρωσαν τον δυνάστη τους.

Το 1776 ο Χατζή Αλής απέκρουσε την επίθεση του Αλβανού ζαμπίτη Γιαχόλιορη. Οι Αθηναίοι τον συμβούλεψαν να χτίσει τείχη για την προστασία της πόλης και βέβαια αυτό έγινε με επιβάρυνση των ιδίων. Το τείχος τελείωσε μέσα σε 108 ημέρες. Ο Χατζή Αλής το χρέωσε στους Αθηναίους με το ποσό των σαράντα δύο χιλιάδων τετρακοσίων γροσιών και οι Αθηναίοι του τα πλήρωσαν.

Το 1784 η ζωή είχε γίνει τόσο ανυπόφορη που άρχισαν να εγκαταλείπουν κρυφά την πόλη, η οποία τώρα φρουρούνταν από Τούρκους που είχαν πιάσει τις πόρτες του τείχους. Περίπου διακόσιοι Αθηναίοι πήγαν στην Κωνσταντινούπολη και αποτάθηκαν στον μεγάλο Βεζύρη ζητώντας του να τους δώσει άλλο μέρος για να ζήσουν. Πήγαν και στον Καπετάν Πασά, Χασάν Πασά Μουστάκα, του θαλάσσιου στόλου και παραπονούμενοι για την κατάσταση στην Αθήνα κατόρθωσαν την έξωση του τυράννου.

Ο Χατζή Αλής συνελήφθη και οδηγήθηκε με καράβι εξόριστος στην Κύπρο. Μετά με δωροδοκία επέστρεψε στην Αθήνα και κήρυξε ερχόμενος ότι του δόθηκε χάρη και ότι θα παραμείνει. Μάζεψε διάφορες πλαστές δηλώσεις από το δικαστήριο του Κατή, ότι αυτοί που τον είχαν κατηγορήσει ήταν ταραχοποιοί και τα έστειλε στην Κωνσταντινούπολη για να του γίνει άφεση.

Έτσι γλύτωσε από την εξορία, αλλά στην Αθήνα διορίστηκε διοικητής ο Σιλιχτάρ αγάς. Επί Σιλιχτάρ αγά, οι Αθηναίοι έκαναν συνέλευση και άλλαξαν το σύστημα. Έριξαν τους παλιούς κοτζαμπάσηδες που είχαν πάει με το μέρος του Χατζή Αλή και όρισαν να γίνονται ελεύθερες εκλογές των κοτζαμπάσηδων. Οι παλιοί κοτζαμπάσηδες τότε έφυγαν για την Κωνσταντινούπολη, συναντήθηκαν με τον Χατζή Αλή και αδιάκοπα προσπαθούσαν να πετύχουν την επιστροφή του.

Γ) Τρίτη διαμονή του στην Αθήνα

Με διάφορες ραδιουργίες τελικά ο Χατζή Αλής επέστρεψε το 1787 για τρίτη φορά στην Αθήνα και άρχισε πάλι τα ίδια. Πρώτη του μέριμνα ήταν να τιμωρήσει τους νέους κοτζαμπάσηδες που δεν τον ήθελαν. Όσοι δεν έφυγαν, πιάστηκαν, φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν τρομερά και θανατώθηκαν φρικτά. Παρουσίασε δε λογαριασμό τετρακοσίων χιλιάδων γροσιών εξαιτίας διαφόρων εξόδων που του δημιουργήθηκαν επί της εξορίας του.

Έκανε συμβόλαιο με τους κοτζαμπάσηδες, ότι οι Χριστιανοί Αθηναίοι του χρωστάνε τετρακόσιες χιλιάδες γρόσια που τους δάνεισε ως μετρητά και έβαλαν ενέχυρο όλα τα υπάρχοντα του πληθυσμού, κτήματα, ακίνητα και κινητά. Διορία εξόφλησης ήταν δύο μήνες.

Στη συνέχεια οι φόροι και οι κατατρεγμοί έγιναν φοβεροί. Ο Χατζή Αλής δήμευσε τα πάντα, ακόμα και τα κοσμήματα, προίκες, ρούχα και μπακιρικά από τα σπίτια. Από το 1788 ως το 1790 οι Ελληνικές οικογένειες εξαθλιώθηκαν εντελώς και εγκατέλειψαν την Αθήνα ή αποδεκατίστηκαν από τις κακουχίες και τη θανατηφόρα επιδημία που ξέσπασε.

Επειδή όμως τα χρέη της Αθήνας είχαν συμφωνηθεί να είναι όλων μαζί, όσοι απέμειναν αναγκαστικά πλήρωναν και το μερίδιο αυτών που είχαν φύγει. Όλη η περιοχή έγινε ένα ενιαίο κτήμα του Χατζή Αλή. Ξερίζωσε όλες τις πορτοκαλιές και τις ελιές από τα κτήματα των χριστιανών και τα μεταφύτεψε κάνοντας τεράστιο ελαιώνα. Μάζευε και το νερό για να ποτίζει το περιβόλι του.

Το 1795 πέθανε η προστάτιδά του Εσμά και έτσι ξανά οι Αθηναίοι έστειλαν αποστολή στην Κωνσταντινούπολη. Οι νέοι συσχετισμοί δύναμης στο παλάτι δεν υποστήριζαν τον Χατζή Αλή που έπεσε σε δυσμένεια. Ο μεγάλος Βεζίρης εποφθαλμιούσε τα πλούτη του. Ζήτησε να έρθουν κοτζαμπάσηδες στην Κωνσταντινούπολη και να περιγράψουν τα όσα τους είχε κάνει.

Η απόφαση καταδίκασε τον Χατζή Αλή και βγήκε διάταγμα να εξοριστεί στην Κω. Στο νησί τον ακολούθησαν 20 με 30 έμπιστοί του Αλβανοί. Ο μεγάλος βεζίρης που απέβλεπε στη διαδοχή του επιχείρησε σε διάφορες περιπτώσεις να τον δολοφονήσει, αλλά φοβόταν το σκάνδαλο. Αλλά και ο Χατζή Αλής, όμως, είχε ακόμη ανθρώπους του στην Κωνσταντινούπολη που τον ενημέρωναν και τον προειδοποιούσαν.

Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για την δολοφονία του στην Κω. Μία αναφέρει ότι ένας τσαούσης ανέλαβε τη δολοφονία του, ήρθε στην Κω λέγοντας ότι είχε δουλειές και έπρεπε να πάει στην Αλεξάνδρεια. Ο Χατζή Αλής δεν υποψιάστηκε τίποτε και τον κάλεσε για εθιμοτυπική επίσκεψη στο σπίτι του, όπου μίλησαν για γενικά θέματα.

Σε μια δεύτερη επίσκεψη κέρδισε την εκτίμησή του και μόλις ο πανούργος Χατζή Αλής έμεινε μόνος του, χωρίς τους φρουρούς του έβγαλε ένα μαχαίρι και τον σκότωσε. Με το φιρμάνι του μεγάλου βεζίρη που είχε στα χέρια του κανείς δεν τον πείραξε και έφυγε ανενόχλητος από το νησί.

Μια άλλη εκδοχή αναφέρει ότι στις 23 Δεκεμβρίου 1795 ήρθε καπιτζής τζελάτης στην Κω, αποκεφάλισε τον Χατζή Αλή και έστειλε το κεφάλι του στην Κωνσταντινούπολη, όπου τοποθετήθηκε στην Αυτοκρατορική Πύλη (Τοπ Καπί) να στέκει για τρεις ημέρες με τις πράξεις του γραμμένες σε χαρτί από κάτω.

Τα υπάρχοντα του Χατζή Αλή με όλη την κλεμμένη (δημευμένη) περιουσία των Αθηναίων μοιράστηκαν. Τα δύο τρίτα τα αγόρασε ο Βεζύρης που τον δολοφόνησε και το ένα τρίτο η βαλιντέ και τα χρήματα μπήκαν στο μεγάλο ταμείο του κράτους της Τουρκίας. Η δολοφονία του Χατζή Αλή δεν έγινε για λόγους δικαιοσύνης, αλλά καθαρά για ληστρικούς λόγους, λόγω της μεγάλης του περιουσίας.

Σήμερα ακόμη υπάρχει στην Αθήνα η βρύση του Χασεκή στον κήπο της γεωπονικής σχολής. Ο μεγάλος ποιητής Κ. Παλαμάς έγραψε στα «Σατιρικά Γυμνάσματα» το εξής:

Β4

Σκύλος κοκαλογλείφτης φέρνει γύρα

κρακ! τακ! της γειτονιάς τους τενεκέδες.

Ο ποσαπαίρνης με το θεσιθήρα

για την πατρίς καυγά στους καφενέδες.

Οι γάτοι λυγεροί στα κεραμίδια

ταιριάζουν ερωτόπαθους γιαρέδες.

Φαγοπότι, ξαπλωταριό, τα ίδια.

Τα θέατρα, τις ταβέρνες, τα πορνεία,

φάμπρικες, μπάνκες, σπίτια αποκαΐδια,

τ’ ανταμώνει αττικότατη αρμονία.

Και κοιμισμένη στα όνειρά της βλέπει

μουρλή γλωσσοκοπάνα Πολιτεία

τον Περικλή. Μα ο Χασεκής τής πρέπει