ΟΜΑΔΑ ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ

 Μια φορά κι έναν καιρό, στη Κέα ζούσαν νύμφες μέσα στα δάση και κοντά στις πηγές, γιατί εκείνα τα χρόνια η Υδρούσα (όπως ονομαζόταν) είχε υγρό κλίμα, πυκνή βλάστηση και πολλά νερά που αγαπούσαν οι νύμφες. Μια μέρα, εμφανίστηκε ένα λιοντάρι και άρχισε να τις κυνηγάει. Οι νύμφες έφυγαν και τότε το λαμπρότερο αστέρι του ουράνιου θόλου, ο Σείριος, κατάκαιε με τις φοβερές ακτίνες του τη γη της Υδρούσας. Αλλά και όλων των Κυκλάδων. Το νησί, μαστιζόταν από την ξηρασία και οι κάτοικοι ζήτησαν τη βοήθεια του ημίθεου Αρισταίου από τη Θεσσαλία, που ήταν γιος του Απόλλωνα και της νύμφης Κυρήνης. Ο Αρισταίος επικεφαλής των Αρκάδων ήρθε στην Κέα και πρόσφερε θυσίες προς τιμή του Ικμαίου Διός, θεού της βροχής. Οι Θεοί εξευμενίστηκαν, και η ξηρασία άρχισε να μειώνεται. Από τότε και κάθε χρόνο πνέουν βόρειοι άνεμοι (μελτέμια), επί 40 μέρες την περίοδο που λάμπει ο αστερισμός Μεγάλος Κυνός στον οποίο ανήκει ο Σείριος. Ο Αρισταίος, εγκαταστάθηκε στην Υδρούσα. Δίδαξε στους κατοίκους την γεωργία, την κτηνοτροφία, τη μελισσοκομία και έθεσε τις βάσεις των θρησκευτικών δοξασιών. Στην Υδρούσα, ήρθε ο ήρωας Κέως, γιος του Απόλλωνα και της νύμφης Ροδοέσσης. Από τον Κέως που ήταν επικεφαλής των Λοκρών από τη Ναύπακτο οι οποίοι κατέλαβαν το νησί φαίνεται να πήρε το όνομα της η Κέα.

Ο Προϊστορικός οικισμός της Αγίας Ειρήνης Κέας, στο βόρειο τμήμα του λιμανιού του Αγίου Νικολάου, υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά κέντρα του Αιγαιακού χώρου, από το τέλος της νεολιθικής εποχής (3000 π.Χ.), που χρονολογείται η πρώτη εγκατάσταση στο χώρο, μέχρι τον 15ο αιώνα π.Χ., οπότε καταστράφηκε από τους ισχυρούς σεισμούς , σε περίοδο μεγάλης ακμής. 

  Στο τέλος της Υστεροκυκλαδικής ΙΙ περιόδου (Αγία Ειρήνη VII) ο οικισμός καταστράφηκε από σεισμό, από τον οποίο όλα τα κτήρια ισοπεδώθηκαν. Οι μετέπειτα οικοδομικές δραστηριότητες περιορίστηκαν σε επισκευές των κατεστραμμένων κτηρίων. Στο ιερό κτίστηκαν νέες εξέδρες και επεκτάσεις, η απουσία όμως των ειδωλίων είναι μια ένδειξη ότι η λατρεία είχε πάρει ένα διαφορετικό χαρακτήρα.

Κατά τα μέσα της Υστεροκυκλαδικής ΙΙΙ, μέσα στο κλίμα της γενικότερης ανασφάλειας που επικρατούσε στο Αιγαίο, η οχύρωση της Αγίας Ειρήνης φάνηκε χρήσιμη. Στο διάστημα αυτό η γειτονική πηγή συνδέθηκε με την οχύρωση για να είναι ασφαλής ο ανεφοδιασμός του οικισμού σε νερό, ένα φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί και στην ακρόπολη της Τίρυνθας.

Προς το τέλος της Ύστερης Χαλκοκρατίας, δηλαδή κατά το διάστημα της εξασθένησης της μυκηναϊκής ισχύος, έγιναν και στην Αγία Ειρήνη έντονα τα σημάδια της οικονομικής παρακμής. Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της περιόδου (VIII) είναι πολύ φτωχά και τα ευρήματα περιορίζονται σε κεραμική κακής ποιότητας. Η λειτουργία του ιερού περιορίστηκε σε ένα μικρό δωμάτιο, το οποίο κτίστηκε στη βορειοανατολική γωνία του παλαιότερου κτηρίου. Από αυτή την τελική περίοδο της χρήσης του δεν προέρχονται ειδώλια, θεωρείται όμως βέβαιο ότι η λειτουργία του ιερού συνεχίστηκε για ένα μακρό ακόμη διάστημα, ενώ στο χώρο του επισημαίνονται τελετουργικές δραστηριότητες που φθάνουν μέχρι την ελληνιστική εποχή